Jak wymawiamy, czytaLIśmy czy czyTAliśmy?

Pewien poeta napisał kiedyś wiersz kończący się słowami ,,Tylko ja jestem stały jak akcent w polszczyźnie”. Jak to jest z tym naszym akcentem i na czym ta stałość miałaby polegać?

Otóż mówi się czasem błędnie, że akcent w języku polskim jest stały i zawsze pada na przedostatnią sylabę. Tak jest bardzo często, ale nie zawsze. Akcent na przedostatnią sylabę (np. JAdę, KRZEsło, PLAkat) nazywany jest akcentem paroksytonicznym. Ale w naszym języku mamy też na przykład akcent proparoksytoniczny, czyli na trzecią sylabę od końca. Kiedy on występuje? Zawsze w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej czasu przeszłego (koCHAliśmy, wieDZIEliście).

Poza tym akcent ten występuje w czasownikach pierwszej, drugiej i trzeciej osoby liczby pojedynczej trybu przypuszczającego (przeCZYtałbym, poJEchałbyś) i w trzeciej osobie liczby mnogiej trybu przypuszczającego (podaroWAliby). W liczebnikach zakończonych cząstką kroć (WIElekroć). W liczebnikach CZTErysta, SIEdemset, Osiemset, DZIEwięćset. W spójnikach połączonych z końcówkami osobowymi czasownika (-śmy, -ście)(Abyśmy, Żebyście). Rzeczowniki zapożyczone z łaciny zakończone w mianowniku na -yka, -ika również mają akcent proparoksytoniczny. Także w innych przypadkach pod warunkiem, że w tych przypadkach mają tyle samo sylab, co w mianowniku. Czyli na przykład wyraz graMAtyka ma akcent na trzecią sylabę i taki sam akcent będzie miał też w dopełniaczu (graMAtyki) czy narzędniku (graMAtyką). Ale już w liczbie mnogiej w narzędniku (gramatyKAmi) ten wyraz nie będzie miał akcentu proparoksytonicznego, bo ma więcej sylab niż w mianowniku.

Jest też cała grupa wyrazów, które akcentujemy na trzecią sylabę i których się po prostu trzeba nauczyć (np. Waszyngton, jaguar, trotuar, Betlejem, tabernakulum, opera, optimum, technikum, uniwersytet, fajerwerk, Rzeczpospolita). Niektórzy językoznawcy są też zdania, że niektóre wyrazy można wymawiać z akcentem na drugą lub trzecią sylabę od końca (biznesmen, prezydent). Poza akcentem paroksytonicznym i proparoksytonicznym jest też akcent na pierwszą lub czwartą sylabę. Ale to już temat na inny artykuł.